Tư duy phản biện – Kỹ năng thiết yếu của thời đại mới

Tư duy phản biện hay Critical Thinking đang trở thành 1 trong 10 từ khóa nổi bật nhất trong bộ kĩ năng thiết yếu của thế kỷ 20. Vậy điều gì khiến kỹ năng này trở nên quan trọng như vậy? Và cần hiểu và lên kế hoạch cải thiện kỹ năng này như thế nào? Chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu một cách cơ bản nhất về tư duy duy phản biện qua bài viết này nhé.

1. Tư duy phản biện là gì?

Có khá nhiều định nghĩa về kỹ năng này, nhưng một cách tổng quát, tư duy phản biện là khả năng phân tích thông tin một cách khách quan và đưa ra phán đoán hợp lý. Dễ hiểu hơn, đó là việc đánh giá các nguồn thông tin, dữ liệu, dữ kiện, các hiện tượng quan sát được và các kết quả nghiên cứu. Đây được coi là tư duy tiền đề, từ đó ta có thể phân tích, chọn lọc và áp dụng các thông tin được tiếp nhận một cách phù hợp và chính xác nhất.

2. Tư duy có vai trò như thế nào trong cuộc sống sinh viên năm nhất của bạn?

TƯ DUY PHẢN BIỆN LÀ “PHỄU LỌC” CỦA THỜI ĐẠI SỐ

Tư duy phản biện là mục không thể thiếu trong bộ những kỹ năng quan trọng của con người, đặc biệt là trong kỷ nguyên công nghệ số. Đứng trước sự bùng nổ thông tin, khi tin giả tràn lan, tư duy phản biện sẽ là một công cụ quan trọng để xác lập và cải tiến suy nghĩ. Với sinh viên năm nhất, lên đại học cũng là lúc bắt đầu cuộc sống tự lập và tự đưa ra quyết định, việc trang bị cho mình công cụ tư duy này sẽ là tiền đề để các bạn xác định và chọn lọc hướng đi đúng đắn cho 4 năm tiếp theo. Bên cạnh đó, tư duy phản biện cũng là một trong những tiêu chí nổi bật nhất mà nhà tuyển dụng muốn tìm kiếm ở ứng viên.

TƯ DUY PHẢN BIỆN GIÚP CẢI THIỆN KỸ NĂNG NGÔN NGỮ VÀ TRÌNH BÀY

Suy nghĩ một cách có hệ thống và rõ ràng có thể cải thiện cách chúng ta diễn đạt ý tưởng của mình. Chúng ta sẽ cần tìm cách phân tích mạch cấu trúc của văn bản. Khi vạch ra dàn ý chi tiết và mạch lạc để trình bày nội dung một cách khoa học cũng là lúc tư duy phản biện phát huy tác dụng. Với sự áp dụng tư duy phản biện, ngôn ngữ sẽ được chọn lọc để biểu đạt chính xác nội dung cần truyền tải, qua đó giao tiếp một cách hiệu quả hơn. Năm nhất đại học có thể chưa phải thuyết trình nhiều, nhưng tạo cho mình một tiền đề tư duy mạch lạc ngay từ đầu sẽ giúp cho các hoạt động làm việc nhóm và thuyết trình những năm sau trở nên dễ dàng hơn đấy. 

TƯ DUY PHẢN BIỆN THÚC ĐẨY SỰ SÁNG TẠO

Để có được một giải pháp đột phá cho một vấn đề thì không chỉ cần đến những ý tưởng mới mà ý tưởng mới đó cần liên quan trực tiếp đến vấn đề và quan trọng là giúp giải quyết khó khăn một cách trọng tâm nhất. Tư duy phản biện sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc đánh giá, chọn lọc những ý tưởng và từ đó tổng hợp thành một giải pháp hoàn hảo nhất. Nhờ có tư duy phản biện, ý tưởng được phân tích trên nhiều góc độ, vì vậy mà không bỏ sót tiềm năng, đồng thời loại trừ những ý tưởng “nghe có vẻ hay” nhưng không đem lại kết quả. Những ý tưởng sáng tạo này sẽ là tiền đề cho khoa học và sự khai phóng – hai yếu tố tiên quyết sự tồn tại và phát triển của loài người. Không cải tiến, không phản biện, xã hội sẽ sớm bị thụt lùi. 

TƯ DUY PHẢN BIỆN LÀ NỀN TẢNG CHO SỰ SELF-REFLECT – TỰ ĐÁNH GIÁ BẢN THÂN MỘT CÁCH TOÀN DIỆN

Trong quá trình sống, học tập và làm việc, chúng ta cần liên tục nhìn nhận và phản tư bản thân để có kế hoạch điều chỉnh phù hợp. Muốn sống một cuộc sống ý nghĩa, sắp xếp cuộc sống một cách có hệ thống, chúng ta đều cần tư duy phản biện để “chiêm nghiệm” về những lựa chọn, những giá trị cốt lõi. Cùng một trải nghiệm, nhưng tùy từng thời điểm mà ta hiểu nó theo một cách khác. Vì vậy, nếu không có tư duy phản biện, chúng ta sẽ nhìn vấn đề một cách phiến diện và tự thu hẹp tầm nhìn trong chính thế giới chủ quan của bản thân.

3. Những kỹ năng tư duy phản biện sinh viên có thể trang bị ngay từ năm nhất là gì?

Tư duy phản biện đòi hỏi một chuỗi tổng hợp những kỹ năng thành phần khác. Chúng có mối liên quan mật thiết với nhau, vì thế nên chúng ta có thể đồng thời cải thiện nhiều kỹ năng, từ đó xây lên kỹ năng phổ quát nhất. Vậy để trở thành người có tư duy phản biện sắc bén, chúng ta cần những yếu tố nào?

NHẬN DIỆN THÔNG TIN

Bước đầu tiên trong quá trình tư duy phản biện là nhận diện vấn đề và những tác nhân xung quanh nó. Khi đã vẽ được một bức tranh cụ thể về tình huống và con người liên quan, chúng ta có thể bắt đầu đi sâu hơn vào vấn đề cũng như các giải pháp tiềm năng của nó.

Vậy nhận diện vấn đề như thế nào thì hiệu quả? Khi đứng trước bất kỳ một câu hỏi nào, hãy thử dừng lại một vài phút và hỏi những câu hỏi sau:

Ai đang làm cái gì?

Cái gì được cho là lí do cho những điều đang xảy ra?

Kết quả cuối cùng là gì, và làm thế nào để thay đổi chúng?

NGHIÊN CỨU

Khi đối chiếu những tranh luận về một vấn đề, khả năng nghiên cứu độc lập chính là chìa khóa. Tranh luận sẽ cần sự thuyết phục – điều này đặt ra nghi vấn là những thông tin và số liệu đề cập trong lời tranh luận có thể không mang đầy đủ ngữ cảnh hoặc chưa được kiểm chứng. Cách tốt nhất để xác nhận là tự nghiên cứu, tìm hiểu các nguồn thông tin và đánh giá, kiểm tra chúng.

Làm thế nào để xác định cần nghiên cứu một vấn đề hay không? Hãy thử tìm kiếm những tiên đề chưa được kiểm chứng, đặt câu hỏi liệu người đưa ra luận điểm có đề cập nguồn thông tin không. Nếu quá trình tự tìm hiểu không dẫn đến một câu trả lời xác đáng, luận điểm đó cần được xem xét lại.

PHÁT HIỆN ĐỊNH KIẾN

Đây là một kỹ năng khá khó, bởi hầu hết các vấn đề đều hàm chứa những yếu tố chủ quan. Chúng ta cần học cách gác lại những quan điểm cá nhân mà có khả năng sẽ tác động đến đánh giá của mình. Hãy có can đảm để tự tranh biện với những suy nghĩ và giả định của chính bản thân mình. Bạn có thể bắt đầu từ việc nhận diện những bằng chứng hình thành những đức tin của bản thân và đánh giá liệu nguồn thông tin có thực sự đáng tin cậy không. Sau khi nhận thức được sự tồn tại của định kiến, bạn có thể đặt câu hỏi:

Ai được lợi từ điều này?

Nguồn thông tin có hệ thống rõ ràng không?

Nguồn thông tin có bỏ quên, xem nhẹ những không thông tin không góp phần củng cố mệnh đề không?

Nguồn thông tin có sử dụng ngôn ngữ “đánh lạc hướng” nhận thức về một thực tế nào không?

SUY LUẬN

Khả năng suy luận và rút ra kết luận dựa trên những thông tin được đề cập cũng là một kỹ năng quan trọng để nâng cao tư duy phản biện. Không phải lúc nào thông tin cũng dẫn đến một kết luận ý nghĩa, do đó, bạn cần đánh giá và tổng hợp từ những thông tin sơ khai nhất.

Sự suy luận sẽ giúp phát hiện những kết quả tiềm ẩn khi đánh giá một viễn cảnh nào đó. Tuy nhiên, suy luận chứa yếu tố định kiến nói ở trên, nên không phải suy luận nào cũng đúng. Ví dụ khi bạn nghe thông tin cân nặng 100 cân, bạn có thể suy đoán ra tình trạng thừa cân hoặc không khỏe mạnh, nhưng cần xét đến các yếu tố như chiều cao và khung cơ thể trước khi khẳng định như vậy. 

Muốn có được suy luận đáng tin cậy, bạn nên thu thập nhiều thông tin nhất có thể trước khi đi đến kết luận. Bắt đầu bằng việc lướt qua thông tin để tìm điểm mấu chốt – tiêu đề, hình ảnh, thống kê, và có thể tự kết nối những thành tố ấy để có cái nhìn sơ bộ của bản thân trước khi đối chiếu với kết luận thực.

CHỌN LỌC MỨC ĐỘ LIÊN QUAN

Một trong những khó khăn của việc tư duy phản biện là quyết định những thông tin quan trọng nhất để xem xét. Trong nhiều tình huống, chúng ta tiếp xúc với ý tưởng “trông quan trọng” nhưng thực tế lại chỉ là một mắt xích nhỏ trong việc giải quyết vấn đề, thậm chí là một mắt xích gây “nhiễu”.

Cách tốt nhất để có được danh sách những thông tin đáng cân nhắc nhất là định hình rõ hướng tiếp cận của bản thân. Chúng ta đang tìm giải pháp hay nhận diện xu hướng? Tuy nhiên, ngay cả khi có một đích đến, việc chọn ra những thông tin cần thiết vẫn còn nhiều trở ngại. Chúng ta có thể khắc phục bằng cách lên danh sách những dữ liệu và sắp xếp chúng theo mức độ liên quan, từ đó đặt trọng tâm vào kiểm chứng những thông tin nằm ở giữa danh sách để đánh giá chuyên sâu hơn.

TRÍ TÒ MÒ

Cuối cùng, trí tò mò chính là chìa khóa mở ra những tư duy đột phá và phản biện hiệu quả. Dù mỗi cá nhân sinh ra đã có sẵn trí tò mò ở một mức độ nào đó, chúng ta vẫn có thể rèn luyện bản thân để nuôi dưỡng trí tò mò. Hãy thử hỏi những câu hỏi “không hồi kết” và mang tính móc nối về những điều bạn thấy trong cuộc sống hằng ngày, và dành thời gian tìm hiểu những hệ quả đi kèm của nó, bạn sẽ bất ngờ về những điều thú vị mà  trí tò mò có thể đưa bạn đến.

4. Hai công cụ giúp nâng cao tư duy phản biện

Hiểu được tư duy phản biện là gì, tầm quan trọng và quá trình hình thành nó rồi thì bước quan trọng nhất sẽ là áp dụng những mô hình, công cụ để thực hành và mài giũa tư duy. Trong bài viết này, chúng mình sẽ giới thiệu hai công cụ phổ biến để bắt đầu tư duy phản biện nhé.

5W1H

Có lẽ đây là cách tiếp cận vấn đề đơn giản mà hiệu quả và được áp dụng rộng rãi nhất. Hãy thử đặt trường hợp bạn vừa được ai đó kể chuyện gì, bạn có thể áp dụng 5W1H để đánh giá thông tin

Who said it?

Ai nói chuyện đó? Người kể có phải người bạn quen biết không? Người đó có quyền lực gì không? Việc biết ai kể chuyện cho bạn có quan trọng không?

What did they say?

Họ nói cái gì? Họ có đưa ra chứng cứ hay quan điểm không? Họ có cung cấp đầy đủ sự thật không? Họ có bỏ qua tình tiết gì không?

Where did they say it?

Họ kể chuyện ở đâu? Nơi công cộng hay bí mật riêng tư? Người nghe có cơ hội phản hồi hay góp ý góc nhìn khác không?

When did they say it?

Họ nói khi nào? Trước, trong hay sau khi sự việc diễn ra? Thời gian có quan trọng không?

Why did they say it?

Vì sao họ lại kể chuyện này? Họ có giải thích lý do đằng sau quan điểm của mình không? Họ đang làm cho hình ảnh của ai đó trở nên tốt hay xấu hơn?

How did they say it?

Họ kể chuyện như thế nào? Trong trạng thái vui-buồn, tức giận hay dửng dưng? Họ viết hay nói chuyện? Bạn có hiểu những gì được kể không?

6 CHIẾC MŨ TƯ DUY

Đây cũng là tên một cuốn sách nổi tiếng của Edward Boner mà bạn có thể tìm đọc thêm, trong đề cập đến 6 chiếc mũ tư duy và cách bạn áp dụng linh hoạt tùy tình huống. 

Mũ màu trắng – chiếc mũ của sự thật. Khi đội chiếc mũ này, bạn sẽ thu thập nhiều thông tin nhất có thể.

Mũ màu vàng – chiếc mũ của sự tích cực. Khi đội chiếc mũ này, bạn sẽ tìm hiểu vấn đề ở mặt tích cực, xem xét những giá trị, lợi ích mà nó đem lại. 

Mũ màu đen – chiếc mũ phản biện. Đây là chiếc mũ đánh giá những lý do không thành công của một sự việc nào đó. Đội chiếc mũ này lên, bạn sẽ ở tâm thế cảnh giác và liên tục phản biện. Chính vì thế không nên lạm dụng nó bởi rất có thể bạn sẽ tập trung vào mặt tiêu cực thay vì đi theo định hướng là cố gắng giải quyết nó.

Mũ màu xanh lá cây – chiếc mũ của sự sáng tạo và tiềm năng. Bạn sẽ cần chiếc mũ này khi nghĩ về những ý tưởng mới, những chủ đề và nhận thức đột phá. 

Mũ màu đỏ – chiếc mũ “ấm nóng”. Đây có lẽ là chiếc mũ không “lí trí” nhất. Bạn sẽ cho phép những cảm xúc (vui, buồn, thất vọng,…) vào quá trình đánh giá của mình. Nếu xét thêm yếu tố tình cảm – cảm xúc, trực giác, linh cảm bên cạnh các chiếc mũ lí trí khác, bạn sẽ cần sử dụng chiếc mũ này nha.

Mũ màu xanh nước biển – chiếc mũ phản tư. Sau quá trình phân tích, đánh giá và chọn lọc qua 5 chiếc mũ trên, bạn sẽ đi đến bước nhìn nhận, tổng kết lại cả quá trình, từ đó rút ra kết luận cho riêng mình. Chiếc mũ này sẽ đảm bảo việc bạn đã sử dụng hết 5 chiếc mũ trước đó. Nói cách khác, bạn đã có cái nhìn tổng thể về vấn đề và giờ là lúc bạn tìm ra câu trả lời cho vấn đề của mình.

Lời kết

Tư duy phản biện đòi hỏi công sức và quá trình tìm hiểu, thực hành và đánh giá lâu dài. Nhưng nếu không hình thành cho bản thân thói quen, phản xạ tư duy phản biện ngay hôm nay thì những ý tưởng sẽ chưa thể đột phá, rộng hơn là vấn đề chưa thể giải quyết được. Hãy nghĩ tư duy phản biện là một người bạn đồng hành, một công cụ hữu ích giúp bản thân tốt hơn, mạnh mẽ và trưởng thành hơn. Khi đó, chúng ta sẽ dần học được cách tư duy phản biện ngay trong đời thường thôi, phải không nào?